۱۳۸۶ آبان ۵, شنبه

زبان مادری و کیستی ملی - شانزده


16. آذربایجان و کیستی ایرانی- بخش دوم


نسیم آگاهی وزیدن آغاز کرده بود، اندک اندک کسانی سربرمی کردند که جهان پیرامون خود را در جستجوی پرسشهای نوین و پاسخهای تازه می کاویدند و اینبار اینان نه تنها فرزندان "-الدوله ها" و "-ممالکها"، که فرزندان مردم ساده کوچه و خیابان بودند، چرا که در آنسوی ارس ساختار خودکامگی شیخ و شاه فروشکسته بود. فرهیختگان برخاسته از میان مردم، کیستی ملی خود را نه در کتابهای دینی "حوزه علمیه" می جستند و نه در فرمانهای درباری که تا گردن در هرزگی و واپسماندگی فرورفته بود. آنان در این رهگذر نگاه به فرهنگ همان مردمی داشتند که از میان آنان برخاسته بودند، این چنین بود که ناسیونالیسم ایرانی در سرزمینهای جدا شده از پیکر میهن چشم به جهان گشود. پس جای شگفتی نیست که پیشروان جنبش ناسیونالیسم ایرانی، از یکی-دو تن مانند میرزا آقاخان کرمانی و ملکم خان اگر درگذریم، همه ترکزبان (آذربایجانی و یا ارانی) باشند. از آن دستند:

- میرزا فتحعلی آخوندزاده
- شاهزاده جلال الدین میرزا قاجار
- میرزا علی خان امین الدوله
- میرزا یوسف خان مستشارالدوله
- میرزا حسین خان سپهسالار
- عبدالرحیم طالبوف تبریزی
- حاج زین العابدین مراغه ای
- حسن تقی زاده
- احمد کسروی
- تقی ارانی
و بسیاری دیگر.

این پدیده را نمی توان سرسری گرفت، اینکه در دهه های روشنگری فرهیختگان آذربایجانی و ارانی در راستای خودکاوی و خودیابی ملی دست بدامان کیستی ایرانی می شوند و نه کیستی ترکی-اوغوزی، نشان از ریشه دار بودن گرایشهای ایران گرایانه گسترده در این سرزمینها و نه تنها در میان فرهیختگان دارد. آذربایجانی آن روزگار نیز بمانند امروز بزبان ترکی آذربایجانی سخن می گفت و خود را ایرانی می دانست، بی آنکه این دو ویژگی خود را در برابر همدیگر ببیند، که آن یکی "کیستی زبانی" او بود و این یکی "کیستی ملی" اش. پس رشدیه نیز اگر نخستین آموزشگاههای نوین را در ایران، و پیش از هر جا در آذربایجان بنیان گذاشت، به کودکان و نوباوگان هم ترکی آذربایجانی و هم پارسی آموخت، و چه جای شگفتی که دوستان او همان پیشروان ناسیونالیسم ایرانی، و دشمنانش ملایان و دینورزان خشک اندیش بودند.

دیگر آنکه تا قبیله گرایان و نژادپرستان جدائی خواه را هیچ بهانه ای در پذیرفتن این سخن نماند که نه تنها آذربایجان، که اران و قفقاز نیز بخشی از پهنه گسترده فرهنگ ایرانی می بودند و نه ترکی-اوغوزی، در اینجا به بررسی کتاب دیگری از محمد امین رسولزاده می پردازم، با این امید که قبیله گریان را هنوز آن اندازه خرد و دانش برجای مانده باشد که نخستین رئیس جمهور آذربایجان را "پانفارسیست" و "آریاپَرست" و "باستانگرا" نخوانند! رسولزاده در کنار کتابی که پیشتر بدان پرداختم (1) کتاب دیگری نیز به ترکی آذری دارد، بنام "سیاوش زمانه" (2). اگر بتوان "جمهوری آذربایجان ..." را یک مانیفست سیاسی در باره پیدایش جمهوری آذربایجان بشمار آورد، سیاوش زمانه پشتوانه اسطوره ای و حماسی آن است. پرداختن به این کتاب به ما نشان خواهد داد که سپهر اندیشگی مردم اران و قفقاز، یا همان جمهوری آذربایجان پس از 1918، هیچ پیوندی با فرهنگ تورکی-اوغوزی ، و بویژه با میتخت شناسی آن نداشته است. بدیگر سخن، رسولزاده که در این نوشته بدنبال پیشینه سازی اسطوره ای برای جمهوری آذربایجان است، برای گسترش اندیشه و خواسته اش، دست بدامان چهره ها و داستانهای شاهنامه می شود که برای مردم آذربایجان شناخته شده اند، و اگرچه اینجا و آنجا گریزی نیز به پیشینه اسطوره ای مردمان اوغوز مانند "ارگنه گؤن" می زند، نوشته هیچگاه از چارچوب شاهنامه و بویژه داستان سیاوش گذر نمی کند. می توان پنداشت که گریز او به میتختهای اوغوزی نشانی از دلبستگی او به "تورک اوجاغی" و نزدیکی اش به ترکهای جوان و ضیاء گؤک آلپ و یوسف آقچورا باشد، چنانکه می دانیم رسولزاده پس از آنکه از دربار ایران ناامید شد و به آماج خود دست نیافت، رو بسوی ترکیه کرد و در سال 1290 به استانبول گریخت. (3)

رسولزاده می نویسد: «در لاهیچ مهمان یک هموطن بودیم. در این خانه کتابخانه محقری بود. در آنجا چند کتاب فارسی، ترکی و روسی وجود داشت. بنظرم شاهنامه فردوسی جالبترین کتاب آن کتابخانه بود. دوباره به خواندن شاهنامه از آغاز پرداختم. در آن زمان این اثر بزرگ و رمانتیک شرق بر روح حساسم چیره شد.» شاید همین چند گزاره گویای همه چیز، و برای فاش کردن دروغگوئیهای قبیله گرایان بسنده باشد، با این همه داستان را پی می گیریم تا جایی برای بگومگو نماند:

در بخش نخست رسولزاده به سرگذشت سیاوش می پردازد، از زایش و پرورشش تا مرگ. او در همان آغاز می نویسد که سیاوش نه «از نژاد خالص ایرانی» که میوه پیوند دختری تورانی از پشت گرسیوز، با کیکاووس بود: «بدین سان یک زیباروی تورانی از سلاله افراسیاب با شهریار ایران درآمیخت» و

«جدا شد از او کودکی چون پری – به چهره بسان بُت آذری» که بر او نام سیاوش را نهادند.

در بخش دوم رسولزاده کم کم داستان را به رخدادهای روزگار خود پیوند می دهد و در باره منش سیاوش می نویسد:
1. سیاوش یک نماد، 2. نظریه فدراسیون، 3. سیاوش صلحدوست فدرالیست، 4. حکمت خون در فردوسی (شاهنامه؟)

در دنباله این بخش رفته رفته زمینه های جدائی قفقاز و اران از ایران با گزاره های زیر فراهم می شود:
«طرز رفتار سیاسی سیاوش با ایده آل عدالت سیاسی عصر ما کاملا هماهنگ است؛ او جنگاوری ستیزه جو است، تا زمانی که خاک ایران را از اشغال توران برهاند. اما می بینیم که چون افراسیاب حق ایران را پس میدهد و پیشنهاد صلح می نماید، سیاوش، دوست و صلح جو است. او پیشنهاد صلح را با جان و دل می پذیرد، چون هدف این بود که با چنین صلحی جهان را شاد گرداند. به خاطر همین هدف بود که ترک دیار کرده و پدر را نیز ومی گذارد».

رسولزاده تبار آذربایجانیان را (نگاه او به سرزمینها و مردمان جمهوری آذربایجان است، نه به آذربایجان راستین) مانند سیاوش "دوگانه" می داند، او می نویسد:
«سرآمدان سخن فارسی مانند نظامی، خاقانی و فلکی از اینجا هستند همچنان شاعران ترکی چون فضولی، نسیمی و خطائی در اینجا ظهور کرده اند. بنیانگذار تئاتر آذربایجان، مولیر ترک، میرزا فتحعلی آخوندزاده از اینجا است، همچنان که نویسنده "گوودایس"(4) فارس یعنی سیاحتنامه ابراهیم بیگ از اینجا برخاسته است. عبدالرحیم طالب زاده آثار علمی خود را به فارسی نوشته، حسن بیگ ملک زاده به ترکی، و شاعر و دانشمند گرانبهای آذربایجان، عباسقلی آقا بخشی، هم به ترکی، هم به فارسی. در چایخانه ها بوسیله ساز عاشیقها، داستانهای عاشیق غریب، کوراوغلو و اصلی کرم با احساس تعریف می شود، بر دیوار حمامها رشادت رستم در جنگ با دیو سپید و دریدن او ترسیم شده است. در سازها "کرم" و در تارها "شهناز" نواخته می شود. در کوهها بایاتی و در باغها تصنیف خوانده می شود»

و سپس به این سخن می رسد که مردم این کشور نیز بمانند سیاوش آمیزه ای از "تورانی" و "ایرانی" هستند: «برای ایجاد زندگی نوینی در مردم آذربایجان گوشت و پوستی تازه از تُرکی لازم بود و همچنین برای بارور شدن این نهال جوان، وظیفه مهم بر عهده یک عرفان ایرانی باستان است که در دست زمانه سالخورده، تجربه ها آموخته بود».

داستان را کوتاه کنیم، در دنباله نوشتار، ایران قاجاری، همان ایران شاهنامه است، ترکیه همان توران، کیستی آذربایجانی همان سیاوش است، آذربایجان همان سیاوشگرد، کمونیستهای آذری گرسیوزان زمانه، "خرافات و اوهام شرق باستان" سودابه، و ملی گرائی ترک همان فرنگیس. او در بخشهای پایانی نوشته اش حتا دست به همسنجی سخنان واپسین رئیس نمایندگان جمهوری آذربایجان با سخنان سیاوش در شاهنامه میزند.

آنگاه و پس از برشماردن همه رخدادهای یکسدسال گذشته و بررسی پیوندهای اران و قفقاز با ایران و عثمانی، و گفتن این سخن که ایران خود دچار ضحاک شده است (او در اینجا داستان ضحاک و فریدون و کاوه آهنگر را باز می گوید)، تلاش می کند که برای جدائی سرزمینش از ایران و پیوستن آن به "توران بزرگ" زمینه ای حماسی و اسطوره ای بسازد:

«برای سیاوش زمانه چاره ای جز رویگردانی از ایران و رویکرد به ترکیه نمانده بود.» در پایان نوشتار و آنجا که رسولزاده به شکست جمهوری آذربایجان می پردازد و پیروانش را به امیدواری فرا می خواند، باز هم از گنجینه پُربار میتُختهای شاهنامه بهره می جوید و می نویسد:

«اما با همه این بدبختیها، چیزی بدست آمد. تجربه ای حاصل شد. چنان تجربه ای که چشمان انتقامجو دائما "آهنگر" می جویند و بر سر هر چوبی انتظار یک "پیشبند" را می کشند».

اگر سخن قبیله گرایان راست است و آذربایجان هیچگاه پیوندی با گذشته اسطوره ای ایران نداشته است، چرا رسولزاده حتا برای زمینه سازی جدائی اران و قفقاز از ایران دست بدامان شاهنامه می شود و بسراغ نمادها و چهره های اوغوزی نمی رود؟ آیا رسولزاده که هفتاد و یک سال پس از جدائی این سرزمینها و سی شش سال پیش از بر سر کار آمدن پهلویها چشم به جهان گشوده بود، نمونه آشکار یک "پانفارسیست" و "آریاپرست" بود؟ یا اینکه پاسخ درست را باید در سپهر اندیشگی و حماسی مردم آذربایجان و اران جست، و در این نکته، که راز پیروزی رسولزاده در پدیدآوردن یک کیستی نوین، همین آگاهی ژرف او از فرهنگ مردم بود، از فرهنگ مردم کوچه و خیابان، و نه از فرهنگ فرهیختگان و برگزیدگان. رسولزاده در "سیاوش زمانه" بدنبال پاسخگوئی به این پرسش بود که «چرا ما که ایرانی هستیم، باید از ایران جدا شویم؟»، و پاسخ را در سرگذشت سیاوش می جُست، در شاهزاده ای ایرانی، از مادری تورانی، که از ایران گُسست و به توران پیوست. او روی سخن با مردم اران و قفقاز داشت و می دانست که آتش ایرانی در دلهای تک تک آنان می سوزد و شاهنامه و اسطوره های آن هنوز پس از گذر یک سده از جدائی این سرزمینها از ایران، فرهنگ و آئین و جان و روان ملی آنان است. پس او باید بزبانی سخن می گفت و بدنبال نمونه ای تاریخی/حماسی می گشت، که نه تنها برگزیدگان و فرهیختگان، که حتا "مردم دورافتاده ترین روستاها" نیز چنان با آن یگانه باشند که آنرا بسادگی دریابند و بپذیرند، این زبان چیزی نبود جز شاهنامه، چنانکه خود نیز نوشته است:

«این اثر به هنگام نگارش به اعتبار استعاره ها و مثالهایش، محیط ادبی آذربایجان را در نظر گرفته است».

"سیاوش زمانه" یکی از نمونه های استادانه در زمینه پیشینه سازی حماسی است و رسولزاده در اینجا استادی خود را به خوبی به نمایش گذاشته است. تاریخ ولی نشان داد که استالینیسم روسی و بزرگترین نماینده اش در آنسوی ارس، میر جعفر باقراُف، برای این سخنان گوش شنواتری داشتند و برای گسستن همه پیوندهای اران و قفقاز با ایران نه تنها تیشه بر ریشه درخت ستبر زبان پارسی نهادند (5)، که با تلاشی پیوسته و برنامه ریزی شده رفته رفته فرهنگ و میتخت شناسی ایرانی را که همان "حافظه تاریخی" باشد از میدان بدر کردند و بجای آن فرهنگ و میتختهای ترکی-اوغوزی را نشاندند. در اینجا بایدمان گفت که کیستی ایرانی در درازنای تاریخ همیشه آنچنان استوار و تنومند بوده است، که کار ایرانستیزان هیچگاه بسادگی پیش نرفته است و مردم آذربایجان هنوز هم پیوندهای استوار و ناگسستنی با گذشته ایرانی خود دارند.

با این همه برای من یک پرسش هنوز برجااست؛ رسولزاده سرانجامِ داستان سیاوش زمانه اش را چگونه می دید؟ آیا در این داستان نیز بمانند همتای شاهنامه ایش می بایست چشم براه "کیخسرو"ی باشیم که از دست تورانیان می گریزد و بهمراه مادرش فرنگیس و پهلوان بزرگ ایران زمین، گیو گودرز، به آغوش سرزمین پدری اش باز می گردد تا فره ایزدی را پذیرا شود و تاج پرشکوه کیانی را بر سر نهد، و چشم و چراغ میتخت شناسی مزدائی، و فرمانروای آرمانی ایرانیان شود؟

***********
ما اکنون در سده بیست و یکم زندگی می کنیم و باید بپذیریم که "کیستی ملی" نه ایستا است و نه از پیش داده شده. آنچه که از پیش در دامان ما نهاده شده، تکه های پراکنده روند بالیدن فرهنگی ما از "بودن" تا "شدن" است و نه یک کیستی یکپارچه، یک هموند قبیله را پروای "کیستی" و "چیستی" خویش نیست، کیستی او، کیستی قبیله است. شهروند ولی هماره در کار خودکاوی و خودیابی و بویژه بازیابی کیستی خویش است. هیچکس نمی تواند به این "من"ِ شهروندِ زاده شده در ایران بگوید که تا واپسین روزهای زندگیش، باید ایرانی بماند. این "من"ِ شهروند که دیگر از قبیله خود بریده است و پای به کوهستان سخت-گُذر تنهائی نهاده است، کیستی خود را با "خویشتن خود" تعریف می کند. از دیگر سو، هیچ کسی بناگاه از آسمان بر زمین نیفتاده و هر کسی را پدر و مادری است و نیاکانی، کیستی هر کسی ریشه در گذشته فرهنگی و تاریخی سرزمین زادگاه و زیستگاهش دارد، گذشته تاریخی، فرهنگی، سیاسی، دینی و بویژه اسطوره ای، سرچشمه همان تکه های پراکنده ای هستند که "من"ِ شهروند، کیستی اش را با آنها می سازد. پس هنگامی که ما از مردم آذربایجان سخن می گوئیم، نگاه به مردمانی داریم که زبان ترکی آذربایجانی (در جایگاه یکی از همان تکه های پراکنده) بخش جدائی ناپذیر کیستی آنها است، به همان اندازه که تاریخ و فرهنگ ایران باستان و میتختها و افسانه ها و سپهر اندیشگی آن، که بهترین بازتاب خود را در شاهنامه یافته است نیز، بخش جدائی ناپذیر آنند. یک آذربایجانی می تواند خود را ترک بنامد، یا ننامد، ولی آنچه که آشکار است، واژه "ترک" بتنهائی بازگو کننده همه ویژگیهای کیستی او نیست، هیچکس نمی تواند با شنیدن این واژه او را از ترکمن و ازبک و قزاق و قرقیز و باشغیر بازشناسد. چرا که آنان نیز خود را هماره نه "ترک"، که ازبک و ترکمن و قزاق و قرقیز و باشغیر می نامند، چرا که آذربایجانی، آذربایجانی است، باشغیر، باشغیر است و قرقیز، قرقیز، اگر چه هر سه به یک زبان سخن بگویند.

کوتاه سخن اینکه در جهان دگرگون شده ما، هر کسی آزاد است هر کیستی دلخواهی را برای خود (و تنها برای خود) برگزیند، ولی آنکه در تاریخ دست می برد و دروغ می گوید تا هم کیستی و هم پیشینه آذربایجان را به دشت قبچاق و کوههای آلتائی و اوغوزخان و چنگیز و تیمور و هلاکو و آتیلا برساند، بجز ستیزه جوئی و کین پراکنی و جنگ و برادرکشی بدنبال چه چیزی می تواند بود؟

خداوند دروغ، دشمن و خشکسالی را از ایران زمین بدور دارد
------------------------------------------------------
1. آذربایجان جمهوریتی، کیفیتی تشکؤلی و ایندیکی وضعیتی
Azerbaycan Cumhuriyeti. Keyfiyyeti Teşekkülü ve İndiki Veziyyeti
Memmed Emin Resûlzâde, İstanbul, 1923
Esrimizin Siyavuşu, Memmed Emin Resûlzâde .2
İstanbul, 1925
از آنجایی که من به خود کتاب دسترسی نداشتم، از برگردان شیوا و روان آقای پرویز زارع شاهمرسی با سپاس بیکران بهره گرفته ام.
3.
http://www.resulzade.org/heyat.html
4. گووایس نوشته سنکوویچ نویسنده سرشناس لهستانی
5. اگر چه روسیه تزاری نیز با زبان پارسی پیوسته در ستیز بود، ولی این ستیزه جوئی دیوانه وار بروزگار کمونیستها شتاب گیج کننده ای بخود گرفت. فرهیختگان ارانی و قفقازی حتا یکسد سال پس از جدائی از ایران، آتش این زبان را در دلهای خود زنده نگاه داشته بودند و بسیاری از آنان تنها بدین زبان می نوشتند. گواه روشن این سخن نیز انبوه نوشته های اندیشمندان این سرزمینها است، برای نمونه خود رسولزاده کتاب "تنقید فرقه اعتدالیون" را بسال 1289، یا نود و هفت سال پس از پیمان گلستان، بزبان پارسی و در تهران بچاپ می رساند. از یاد نباید برد که در بخشهای جدا شده از ایران، پارسی دیگر زبان رسمی و دیوانی و دولتی نیز نبود و گرایش مردم این سرزمینها به آن تنها و تنها خودخواسته و از سر ایراندوستی آنان بود.

۱۳۸۶ مهر ۲۵, چهارشنبه

زبان مادری و کیستی ملی - پانزده


15. آذربایجان و کیستی ایرانی – بخش نخست

یکی از شگردهای قبیله گرایان در راستای ملت سازی، دروغ خواندن پیوندهای استوار آذربایجانیان با کیستی ایرانی، و جایگزین کردن آن با کیستی ترکی-اوغوزی است. در باره فرآیند کیستی ایرانی و جایگاه تاریخی آذربایجان در این رهگذر، پژوهشگران بسیاری نوشته و گفته اند. برای نمونه اگر سراینده بزرگی چون نظامی در سده ششم و در گنجه می سراید:

همه عالم تن است و ایران دل
نیسـت گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشـــد
دل ز تن به بـــــود، یقین باشد (1)

باید خودآگاهی ملی او را بر پدیده ای که ما امروزه "کیستی ایرانی"اش می نامیم بپذیریم و از این رهگذر دریابیم که مردم آنروزگار در اران و قفقاز، یا دست کم فرزانگان و فرهیختگانشان، پنج سده پس از فروپاشی شاهنشاهی ساسانی از کیستی ایرانی خود آگاه بودند. گفتنی است که نظامی بیتهای بالا را نه در چارچوب یک داستان تاریخی، که در ستایش شاه سعيد علاء الدين كرپ ارسلان می سراید و "ایران" را نه از دیدگاه تاریخی و افسانه ای آن، که از نگرگاه سرزمینی آن می ستاید. در دنباله این ستایشنامه است که او بزیبایی و استادی گریزی کوتاه، ولی گویا، به همان ویژگی برجسته کیستی ایرانی می زند، که من در بخشهای پایانی این جستار بیشتر بدان خواهم پرداخت، به "پیوستگی تاریخی":

داشت اسکندر ارسطاطالیس
کز وی آموخت علمهای نفیس
بزم نوشیروان سپـــــهری بود
کز جهانش بزرگمهــــــــری بود
بود پــــرویز را چـــه باربـــــدی
که نــــوا صد نه، صدهزار زدی
وان ملک را که بُد ملکشه نام
بود دین پروری چو خواجه نظام
تو کز ایشان به افسـری داری
چون نظامی ســـخنوری داری

می بینیم که نظامی در اینجا نخست سرزمین زیر فرمانروائی کرپ ارسلان را می ستاید (و نه یک سرزمین داستانی و آرمانی را)، و سپس او و پادشاهی اش را به پادشاهان پیشین، و بویژه به شاهان ساسانی می پیوندد. در سرتاسر سروده های نظامی هیچ نشانی از فرهنگ ترکی-اوغوزی نیست.

همچنین اندیشمندی چون سهروردی (از روستای سهرورد نزدیک زنجان کنونی) نیز، که "حکمه الاشراق"ش همانگونه که خود نیز می گوید بازخوانی دوباره "حکمت خسروانی" است، برای بازگوئی اندیشه های خود از فرهنگ ایران باستان و میتُختهایی چون زال و سیمرغ و اسفندیار یاری جسته است. من برای کوتاهی سخن خوانندگان را به خواندن "رسالات شیخ اشراق"، بویژه "رساله عقل سرخ" فرا می خوانم. کار دیگر او برگرداندن "رساله الطیر" ابن سینا از عربی به پارسی است، که همچون "منطق الطیر" عطار نیشابوری و "رساله الطیور" امام محمد غزالی (2) ریشه در سپهر اندیشگی ایران باستان و کیش مهر دارد. گفتنی است که واژه "سیمرغ" در منطق الطیر خود برگرفته از "سَئِنه موروَغه" (3) اوستائی است، که جایگاه آن در فرهنگ و اندیشه ایرانی را نیازی به گفتن نیست.
تا نمونه دیگری از این دست آورده باشم، سخن را با یادی از "گلشن راز" نوشته شیخ محمود شبستری دنبال می گیرم. شبستری (شهری در نزدیکی تبریز) این مثنوی را در پاسخ به پرسشهای عرفانی و فلسفی امیر حسین هروی، از عارفان خراسان بزرگ سروده است و اگرچه خود در آغاز کتابش در باره هنر سرایندگیش افتادگی بسیار نشان می دهد، یادگاری ارزشمند بر گنجینه پربار ادب پارسی افزوده است. شبستری در بخش "تمثيل در بيان نكاح معنوي جسم با جان يا صورت با معني" می سراید:

ملاحت از جــــــهان بي‌مثالي
درآمد همچو رند لاابــــــــالي
به شهرستان نيكويي علم زد
همه ترتيب عالم را به هم زد

شبستری در اینجا نه از واژه شناخته شده "مدینه فاضله"، که از "شهرستان نیکوئی" سخن می گوید، که خود برگردان واژه به واژه "وَنگِهئوش خشَثرَه" اوستائی است (از ونگهئو، که بخش دوم آن "هئو" یا "خوب" در زبان لُری به همین گونه بجای مانده است، و خشثره که ریشه اوستائی واژه شهر است)
حتا اگر این انگاشت نادرست را هم بپذیریم که در آذربایجان از هزاران سال باز، زبان مردم ترکی بوده است و پارسی تنها زبان دیوانی بشمار می آمده است، بر سر اینکه سپهر اندیشگی این مردم ریشه در فرهنگ ایران باستان و آموزه های زرتشت و کیش مهر داشته است، جای بگومگویی باز نمی ماند. در هیچ کدام از این گفته ها، نبشته ها و یا اندیشیده ها جای پایی از فرهنگ ترکی-اوغوزی نمی توان یافت.

داستان را همچنان می توان دنبال گرفت. در بخش نُهُم این جستار آوردم که بنیانگزار دیرپایترین دوده شاهی در ایران پس از برافتادن ساسانیان، شاه اسماعیل، که بخوبی بر کیستی خود آگاه بود و بنام "خطائی" بزبان ترکی شعر نیز می سرود، در همان سالهای آغازین پادشاهیش کمر به گردآوری و نگارگری شاهنامه بست. قبیله گرایان هر اندازه هم زبان به دشنام بگشایند و یا خود را به نشنیدن بزنند، سرانجام روزی از پاسخ دادن به این پرسش ناگزیر خواهند بود، که یک پادشاه ترکزبان در آذربایجانی که به گفته ملت سازان از همان روز نخست آفرینش جهان ترکزبان بوده است، چه نیازی به تلاشی بیست و چند ساله در راه نگارگری یک کتاب "ترک ستیز" داشت، که به گفته آنان "هیچ پیوندی با فرهنگ و تاریخ ملل غیر فارس ایران ندارد"؟ جز اینکه سپهر اندیشگی و فرهنگی مردم آذربایجان نه ترکی-اوغوزی، که ایرانی بود، ایرانی، نه از آنگونه که جمهوری اسلامی آنرا درمی یابد، که از گونه "شاهنامه"ای اش؟ جز اینکه او، یا خود به آرمان ایرانشهری (با برداشت ویژه خود) پایبند بود و یا برای دلربائی از مردم ایران (که مردم آذربایجان نیز بخشی از آن هستند) دست به چنین کاری می زد تا مردم او را در جایگاه شاهان سرفراز کیانی ببینند و نامهای فرزندانش ایرانیان را بیاد روزگار شکوه و سروری شاهان افسانه ای شان بیندازند؟

برای بازنمائی کیستی امروزه آذربایجانیان باید از این نمونه های تاریخی درگذریم و به سالهایی بپردازیم، که در ایران برای نخستین بار برداشت نوینی از واژه "ملت" پدید آمد، به دهه های روشنگری و به فرآیندی که راه به پیدایش "ناسیونالیسم ایرانی" برد. تنها از این رهگذر و در پیوند با اندریافت نوین از کیستی ملی است که خواهیم توانست جایگاه آذربایجان را در پیدایش این کیستی نوین واکاویم و ببینیم که آذربایجان گهواره آن نوزادی است که در جنبش مشروطه "ملت ایران" نامیده شد و فرهیختگان آذربایجانی پیشروان این نوزائی ملی بودند، با همه نیک و بدش.

پیش از آن ولی باید نگاهی داشته باشیم به جایگاه ویژه آذربایجان در پیدایش و گسترش اندیشه های نوین در ایران روزگار قجرها. آذربایجان از یکسو همسایه اران و قفقاز بود و از دیگرسو همزبان مردم آن. اگرچه قبیله گرایان برآنند که نام سرزمینهای بالای ارس از دیرباز آذربایجان بوده است و با این کار آرزوی دیرینه خود برای جدائی از ایران و پیوستن به آن آذربایجان دیگر را بزبان می آورند، محمد امین رسولزاده بنیانگزار جمهوری آذربایجان چیز دیگری می گوید. رسولزاده می نویسد: «بر پایه جغرافیای رسمی پیش از جنگ جهانی، آذربایجان به تبریز و پیرامون آن که در شمال ایران جای دارد گفته می شد، آذربایجانی که نام آن پس از جنگ و انقلاب روسیه بر سر زبانها است، سرزمینی است که در شمال آذربایجان پیش-گفته جای دارد و جنوب خاوری قفقاز را دربرمی گیرد و باکو پایتخت آن است» (4) به هر روی در پیمان گلستان اران و قفقاز بسال 1192 خورشیدی، یعنی سی و یک سال پس از تاجگذاری آغا محمدخان قاجار از ایران جدا شدند و آن چند تکه سرزمین آنسوی ارس نیز که هنوز بخشی از کشور ایران بشمار می آمدند (خان نشینهای ایروان و نخجوان و تالش و مغان) در پیمان ترکمانچای (1208 خورشیدی) به روسیه پیوستند. مردم این سرزمینهای جدا شده خود را ایرانی می دانستند و حتا یکسد سال پس از آن نیز سودای آزادی از چنگال سالداتهای روسی و پیوستن بخاک میهن را در سر می پروردند. گواه روشن این سخن همانا همکاری و همیاری گسترده مردم قفقاز و اران با هم میهنان ایرانیشان در جنبش مشروطه است. چنانکه می دانیم گرایش ایراندوستی در میان این مردمان چنان نیرومند بود که نه تنها ترکزبانان شیعه آنسوی ارس، که ارمنیان و گرجیان نیز با درنوردیدن مرزهای دینی و زبانی به یاری هممیهنانشان در ایران شتافتند. گواه دیگر آن نیز آمدن محمد امین رسولزاده در سال 1286 خورشیدی به ایران، و همکاری او با مشروطه خواهان است. او همراه با کسانی چون سید حسن تقی‌زاده و سلیمان‌میرزا اسکندری و سیدمحمدرضا مساوات، حزب دموکرات را بنیان نهاده و روزنامة «ایران نو» را چاپ کردند که رسول‏زاده سرمقاله آن را می‏نوشت. گفتنی است که فرهیختگان آنسوی ارس در کنار پرورش و گسترش زبان ترکی آذربایجانی، پاسداری از زبان پارسی را نیز از یاد نبرده بودند و بسیاری از نوشته های خود را به این زبان می نگاشتند، نوشته های پارسی رسولزاده تنها یکی از سدها نمونه است.
باری، واژه "کیستی ملی" در این بخشهای ایران بار دیگری پیدا کرده بود. این ایرانیان دور مانده از خاک میهن، که سایه سرنیزه سربازان دشمن را شب و روز بر سر خود می دیدند، مانند مردمان همه سرزمینهای اشغال شده، ناچار از کاوش در کیستی ملی خود بودند، تا بتوانند در برابر آفند همه سویه دشمنی که به در دست داشتن سرزمین آنان بسنده نمی کرد و خواهان ساختن "شهروندان وفادار به اعلیحضرت تزار روسیه" از تک تک آنان بود، پایداری کنند، گرایش آنان به گونه ای از ناسیونالیسم ناگزیر بود. بیهوده نیست که برجسته ترین پیشروان خودیابی ملی، یا آنگونه که مشروطه پژوهان می گویند "ناسیونالیسم ایرانی" از همین سرزمینها برخاسته اند. و درست در همین راستا است که می توان دریافت چرا میرزا علی اکبر صابر و رشید ایسماعیل اوغلی افندی زاده شاهنامه را از پارسی به ترکی برمی گردانند؛ اگر روسها در ستیز آشکار خود با زبان پارسی آنرا از زندگی روزانه مردم ببیرون رانده بودند، فرهیختگان و فرزانگان ایراندوست می خواستند دست کم دستآوردهای پربار کیستی ایرانی را برای هم میهنانشان دریافتنی کنند، تا شناسنامه ملی آنان با برافتادن زبان ملی در گیرودار سیاست روسی سازی گم نشود.

مردم اران وقفقاز یک ویژگی دیگر نیز داشتند، آنان اگرچه در پهنه فرهنگی ایرانزمین می زیستند، ولی با جای گرفتن در درون یک کشور مسیحی و تا اندازه ای اروپائی از چنگال واپسگرایان دینی رها شده بودند. روسیه تزاری برای روسی کردن این بخشها به آنها راه آهن کشیده بود و کودکان را به "اشکولا" یا آموزشگاههای روسی می فرستاد. رسولزاده باز هم در همان کتاب پیش-گفته می نویسد: «روسیه که در راستای قفقاز بسوی پائین روان بود، ... مانند هر ابرقدرت دیگری از ایده امپریالیسم پیروی می کرد. کشیدن راهها و بگردش درآوردن دارائیها در قفقاز و براه اندازی ناوگان دریائی در دریای خزر در راستای آماجهای اقتصادی روسیه رخ می داد که سرانجام با براه اندازی راه آهنی که باطوم و باکو را به کلانشهرهای روسیه پیوند می داد، به این آماج رسید. در پی آن جغرافیای قفقاز دگرگون شد. بجای خان نشینهای ناتوانی که پیوسته در دشمنی با یکدیگر بسر می بردند، یکان اقتصادی یکپارچه ای پدید آمد که اداره آن نیز به گونه ای یکپارچه انجام می گرفت ...» در اینسوی ارس ولی درب هنوز به همان پاشنه پیشین می چرخید. در آنسوی ارس مردمی می زیستند که هم دل در گرو مهر ایران داشتند، هم سایه شوم خودکامگی دینی را از سر خود دور کرده بودند، و هم در زندگی روزانه خود دستآوردهای جهان نوین را به چشم خود می دیدند. آنها می توانستند بدون هراس از تکفیر روحانیون فرهنگ سازی کنند و در اینراه از دستآوردهای جهان پیشرفته بهره بجویند، و اینچنین شد که آنها توانستند چهره ای چون آخوندزاده را بیافرینند و بپرورند. مردم اینسوی ارس با رفت و آمد پیوسته خود به آنسو، این همه را می دیدند و با برداشتی دیگر، تازه تر و گاه شگفت انگیزتر، و با کوله باری پر از دانش و اندیشه به خانه بازمی گشتند. ریشه های جایگاه ویژه آذربایجان را تنها و تنها در همین پدیده باید جُست و نه آنگونه که نژادپرستان جدائی خواه میگویند، در برتری "زبان ترکی" یا "نژاد ترکی" و یا "فرهنگ ترکی". چنانکه پس از فروافتادن پرده آهنین از یکسو و وابستگی روزافزون کشور به درآمدهای نفتی از سوی دیگر، آذربایجان نیز از آن جایگاه پیشینش فرو افتاد، و باز هم باید گفت، این پدیده نه در پیوند با "پانفارسیسم" و "تورکستیزی"، که تنها و تنها در پیوند با فرا رستن جایگاه نفت در اقتصاد ملی بود، و رفت و آمد ایرانیان به اروپا، بدون آنکه نیازی با گُذر از روسیه (یا شوروی) داشته باشند.

خداوند دروغ، دشمن و خشکسالی را از ایران زمین بدور دارد
---------------------------------------------------------
1. نک. هفت پیکر، دعای پادشاه سعيد علاء الدين كرپ ارسلان
2. این رساله را نیز احمد غزالی، برادر امام محمد از عربی به پارسی برگردانده است.
3. نک. سیمرغ و سی مرغ، علی النقی منزوی، چاپ سحر 1359، برگ 46-44
4. آذربایجان جمهوریتی، کیفیتی تشکؤلی و ایندیکی وضعیتی
Azerbaycan Cumhuriyeti, Keyfiyyeti Teşekkülü ve İndiki Veziyyeti
Memmed Emin Resûlzâde,İstanbul, 1923, S 4, Azerbaycan Ehalisi